*बिश्नोई समाजाचा नेमका इतिहास काय आहे? वृक्षतोड व वन्यजीव शिकारीला नेमका विरोध का? चला जाणून घेऊया*

वन्यजीव व पर्यावरणवादी बिश्नोई समाज, राजस्थान

लेखक : प्रा.डॉ. प्रभाकर माने : मुख्य संपादक

      सलमान खान आणि बिश्नोई समाज यांच्यातील विवाद मुख्यत्वे १९९८ च्या काळातील काळवीट शिकार प्रकरणाशी संबंधित आहे. त्या काळात सलमान खान आणि काही इतर कलाकार (सैफ अली खान, तब्बू, सोनाली बेंद्रे आणि नीलम) राजस्थानमध्ये "हम साथ साथ हैं" या चित्रपटाचे शूटिंग करत होते. शूटिंग दरम्यान सलमान खानवर आरोप झाला की त्यांनी राजस्थानच्या जंगलात दोन काळवीटांची शिकार केली, जे बिश्नोई समाजाच्या धार्मिक आणि सांस्कृतिक विश्वासांशी संबंधित पवित्र प्राणी आहेत. यातून हा संघर्ष वाढला.

       त्याचबरोबर नुकताच प्रसिद्ध राजकीय नेते बाबा सिद्दिकी यांचा खून व बिश्नोई यांचा संबंध प्रसार माध्यमातून पुढे आला. पण यांचा कोणताही संबंध नसल्याचे वृत ही काही माध्यमांच्या माध्यमातून समोर आले.मात्र वरील दोन्ही घटनेत बिश्रोई या पर्यावरणवादी व वन्यजीव प्रेमी समाजाचा संदर्भ पुढे येत आहे. यानिमित्ताने नेमका बिश्नोई समाजाचा इतिहास काय आहे? वृक्षतोड व वन्यजीव शिकारीला विरोध का केला जातो हे आपण जाणून घेऊया.

      बिश्नोई समाज हा भारतातील राजस्थान राज्यातील एक प्रमुख समाज आहे, जो पर्यावरण संरक्षण आणि वन्यजीव प्रेम यासाठी प्रसिद्ध आहे. बिश्नोई समाजाचे जीवन आणि तत्त्वज्ञान मुख्यतः निसर्ग आणि प्राण्यांच्या संरक्षणावर आधारित आहे. या समाजाची स्थापना १५ व्या शतकात गुरु जांभेश्वर महाराज (जांभोजी) यांनी केली होती. १४८५ मध्ये त्यांनी आपल्या अनुयायांना २९ नियम (बिश = २०, नोई = ९) दिले, जे पर्यावरण आणि नैतिक जीवनाच्या तत्वांवर आधारित होते. या नियमांमुळेच या समाजाला "बिश्नोई" असे नाव पडले.

बिश्नोई समाजाचे प्रमुख तत्त्व:

1. पर्यावरण संरक्षण: बिश्नोई समाज निसर्गाचे संरक्षण करण्यासाठी ओळखला जातो. ते झाडे तोडणे किंवा पर्यावरणाला हानी पोहोचविणे टाळतात. झाडे वाचवण्यासाठी हे लोक आपले प्राण देखील देण्यासाठी तयार असतात.

2. प्राणिमात्रांचे संरक्षण: बिश्नोई समाजाचा मुख्य विश्वास असा आहे की प्राण्यांना मारू नये. विशेषतः काळवीट आणि इतर वन्य प्राण्यांचे संरक्षण हा त्यांच्या जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे. १७३० मध्ये खेजडली नावाच्या गावात ३६३ बिश्नोई समाजाच्या लोकांनी खेजडी झाडांचे रक्षण करण्यासाठी आपल्या प्राणांची आहुती दिली होती.

3. शाकाहार: बिश्नोई समाज शुद्ध शाकाहारी आहे. ते प्राणीहत्या आणि मांसाहारापासून दूर राहतात, कारण त्यांचा विश्वास आहे की प्रत्येक सजीवाला जीवन जगण्याचा अधिकार आहे.

4. सत्य आणि अहिंसा : गुरु जांभेश्वर महाराजांनी आपल्या अनुयायांना सत्य, अहिंसा आणि धर्माचे पालन करण्याचे उपदेश दिले. बिश्नोई समाज या मूल्यांचे काटेकोर पालन करतो.

5. पाणी वाचविणे : राजस्थानसारख्या कोरड्या प्रदेशात बिश्नोई समाजाने पाण्याचे महत्त्व ओळखले आहे. ते पाण्याचा अपव्यय टाळतात आणि पाण्याचे संवर्धन करतात.

बिश्नोई समाजाचे योगदान:

1. पर्यावरण संरक्षणासाठी बलिदान: बिश्नोई समाजाचे सर्वात प्रसिद्ध उदाहरण खेजडली हत्याकांड आहे, जिथे ३६३ लोकांनी खेजडीच्या झाडांचे रक्षण करण्यासाठी आपले प्राण दिले. ही घटना आजही पर्यावरण संरक्षणाच्या प्रतीक म्हणून ओळखली जाते.

2. प्राणी संरक्षण: बिश्नोई समाज अनेक शतकांपासून वन्यप्राण्यांचे रक्षण करीत आला आहे. काळवीट, हरणे आणि इतर प्राण्यांचे शिकार टाळण्यासाठी ते सदैव जागरूक असतात.

३. सांस्कृतिक वारसा:

   बिश्नोई समाजाची संस्कृती आणि परंपरा निसर्गाशी सामंजस्य राखण्यावर आधारित आहेत. त्यांच्या धार्मिक आणि सामाजिक कार्यक्रमांमध्ये पर्यावरणाचे महत्त्व, शाकाहार, आणि अहिंसा यांचे जागरुकता पसरवली जाते

      बिश्नोई समाजाचा हा दृष्टिकोन आजच्या काळातही पर्यावरण आणि वन्यजीव संरक्षणाच्या बाबतीत जगातील सर्व घटकांना प्रेरणादायक ठरतो. जैन समाजाच्या तत्वज्ञानुसार 'जिओ और जीने दो' याचे शी साधर्म्य असणारा म्हणावा लागेल.